Mis gibi kokusu ile herkesin severek içtiği salebin, orkide köklerinden yapıldığını biliyor muydunuz?
Bilim çevrelerinde “Tubera Salep” ismi ile anılan salep; Orchis, Ophrys, Anacamptis, Serapias, Dactylorhiza gibi orkidelerin yumru köklerinden elde ediliyor. Yalnızca birkaç ilde salep yapmaya uygun orkide yetişir.
Köklerinden salep yapılan orkideler ormanlık alanlar ve kireçli toprakları sever; böylece yumruları da büyük olur.
Salep yapmak için orkidelerin toprak altında kalan yumruları toplanır, iyice yıkanır, 10-15 dakika keçi sütünde kaynatılır ve güneşte kurumaya bırakılır. Kuruyan yumrular, su değirmeninde dövülerek toz haline getirilir; işte bu toza salep denir.
Sağlık için oldukça faydalı olan, balgam söktürücü ve göğüs yumuşatıcı olarak da kullanılan salep, afrodizyak etkiye sahip olduğu için de sıkça tüketiliyor. Salebin faydaları yüzyıllar önce ülkemizde keşfedilmiş; İbn-i Sina’nın 1593 yılında kaleme aldığı El-Kanun fi’t-Tıp (Kanun) adlı eserinde salebin afrodizyak, iştah açıcı, balgam söktürücü, felç giderici olarak kullanılması öneriliyor.
Salebin içeriğinde nişasta, şekerler, misülaj ve azotlu maddeler vardır. Genellikle kışın sıcak olarak içilmesi adetten olan salep, kıvam artırıcı özelliğinden dolayı Maraş dondurması yapımında da kullanılıyor.
Sadece Türklerde değil,18. yüzyıla dek, henüz evlerde çay ve kahve içme alışkanlığı yaygınlaşmamışken, İngiltere’de meydanlarda ve kalabalık caddelerde salep satıcılarının sabaha kadar dolaştıkları ve salebin büyük ilgi gördüğü biliniyor.
Gerçek salebi üretmek çok zor ve zahmetli bir iştir ve salep yapımına uygun orkidelerin türlerinin yok olma tehlikesi bulunmaktadır. Bu yüzden salep yapılmak üzere toplanan yumrulardan bir tanesi, orkidenin üremesi için üzerinde bırakılmalıdır. Orkide iki yumrudan oluşur, biri o yılki bitkiye ait, diğeri ise sonraki yılın yumrusudur. İkisi de söküldüğünde orkide yok olur.
Ülkemizde her yıl 30 milyon kök orkide yumrusu, salep yapılmak üzere toplanıyor ve üretilen 20 ton salebin 10-15 tonu ihraç ediliyor. Kurutulmuş yumruların kilosu 80-140 TL’ye, toz hali 600-700 TL’ye satılıyor ve 1 kg. salep tozu için 1000 – 4000 arası yumru toplanıyor. Bu yüzden orkide türleri yok olma tehlikesi ile karşı karşıyadır ve salep bilinçli bir şekilde üretilmelidir, orkideler gelişigüzel katledilmemelidir.
